CEL, ZAKRES I ODBIORCA SŁOWNIKA

Słownik poprawnej polszczyzny dla uczniów szkół polskich na Litwie (SPPUSL) został pomyślany jako pomoc dydaktyczna w nauczaniu języka polskiego w szkołach polskich na Litwie. Na przełomie XX i XXI wieku na rynku wydawniczym pojawiło się co najmniej kilka słowników poprawnej polszczyzny przeznaczonych dla szczególnych odbiorców, jakimi niewątpliwie są uczniowie. Do najważniejszych należy zaliczyć Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny. Nie tylko dla młodzieży, pod red. Andrzeja  Markowskiego, wydany w 1995 roku, Szkolny słownik poprawnej polszczyzny PWN z 2007 roku oraz o rok późniejszy Szkolny słownik poprawnej polszczyzny M. Dużyńskiej-Markowskiej i A. Markowskiego. Słowniki te różnią się od typowych słowników poprawnej polszczyzny po pierwsze doborem haseł – wyrazów i zwrotów, które mogą budzić wątpliwości poprawnościowe osób, których edukacja językowa jest na poziomie szkolnym – po drugie zaś, sposobem ich objaśniania, a tym samym kształcenia właściwych postaw wobec języka i jego kultury.

Wymienione wyżej słowniki mają zatem sprecyzowanego odbiorcę, który determinuje ich zawartość. W każdym z nich, jak również w słownikach poprawnej polszczyzny skierowanych do szerszego grona, problemy zróżnicowania terytorialnego polszczyzny są wprawdzie uwzględniane, nie stają się jednak kryterium doboru zagadnień w nich omawianych. Nie znajdą się w nich zatem wszystkie wyrazy i wyrażenia, które mogą sprawić problem mieszkańcom Wielkopolski, ale nie sprawią problemu mieszkańcom Mazowsza. Nie znajdziemy w nim odpowiedzi na pytanie, czy poprawny jest poznański regionalizm tytka (‘torebka’), gdyż nie jest on rozpowszechniony poza Wielkopolską na tyle, aby budził wątpliwości mieszkańców innych poza tą dzielnicą regionów kraju. Ogólnopolskie słowniki ortoepiczne nie uwzględniają również (bo nie takie jest ich przeznaczenie) zagadnień, sprawiających problemy Polakom mieszkającym poza granicami kraju, którzy narażeni są na liczne interferencje językowe. Nie ma zatem wydawnictw poprawnościowych, w których można by znaleźć odpowiedź na pytanie, jak nazywać metalową zapinkę w formie wygiętego drucika o jednym końcu zaopatrzonym w zaczep i drugim ostro zakończonym, wkładanym w ten zaczep. W polszczyźnie na Litwie na nazwanie tego przedmiotu funkcjonują bowiem dwa rzeczowniki – ogólnopolska agrafka i regionalna buławka. Problemy użytkowników języka Polskiego na Litwie nie ograniczają się (podobnie jak problemy użytkowników języka ogólnopolskiego) do zagadnień leksykalnych, dlatego możemy z ich ust usłyszeć niepoprawne zdanie W akwariumach pływają kolorowe ryby, wynikające z wpływu na polszczyznę litewską fleksji rosyjskiej. Te i inne problemy językowe – z poziomu leksyki, semantyki, wymowy, pisowni, frazeologii, odmiany czy składni – można zaobserwować zwłaszcza w polskich szkołach na Litwie.

Wieloletnie obserwacje oraz prowadzone w nich badania pozwoliły na zebranie dość obszernego materiału językowego i zestawienie rejestru najczęstszych kłopotów poprawnościowych występujących przede wszystkim (choć nie tylko) wśród uczniów tych szkół. W rejestrze tym, który posłużył za podstawę SPPUSL, znalazły się następujące typy zagadnień:

1. używanie niektórych wyrazów w znaczeniu gwarowym, np. musi ‘chyba’, mogiły ‘cmentarz’ (a cmentarz ‘miejsce przy kościele’), światły ‘jasny’, denko ‘pokrywka’, furtka ‘lufcik’, w tym także kalkowanie znaczeń wyrazów rosyjskich, litewskich, białoruskich, np. awaria ‘kraksa, wypadek’, detektyw ‘kryminał; powieść kryminalna, film kryminalny’, 
2. różnice postaci słowotwórczej niektórych wyrazów lub różnice znaczeń formacji współrdzennych, np. kasówka ‘kasownik’, przeubieralnia, wędlarnia, nadgrobek, wyświęcić (kościół) – poświęcić (kapłanów),  zgotować (zupę), nabić (dziecko), przyznać (błąd) ‘uznać’, również związane z kalkowaniem struktury wyrazów litewskich i rosyjskich, np. kawowarka ‘ekspres do kawy’ (por. ros. кофеварка);
3. zapożyczanie wyrazów litewskich, rosyjskich i  białoruskich (zapożyczenia formalnosemantyczne), np. bint ‘bandaż’, kramtoszka ‘guma do żucia’, bosonożki ‘sandały’, fary ‘reflektory, światła samochodu’, apałonik ‘łyżka wazowa’;
4. fonetyczna realizacja regionalno-gwarowa wielu wyrazów, np. panski, konczyć, źmiłować się, śpirytus, osóbnie, poki, wójsko, pogórek, możno, bankrot, grob, pilniować;
5. stosowanie kresowych form fleksyjnych, np. te jajki, tej łóżki, do tej wiadry, z tego światu, mili ucznie, nauczycielowie, moje braci, do jego pójdę, kładnie, wyciągiwać, darć = drzeć, oraz konstrukcji składniowych pochodzenia gwarowego, a także kalkowanych z języka rosyjskiego i litewskiego, np. boleć komu, dziękować dla kogo, chorować czym, głosować za kogo, radzić się z kim, żenić się na kim, jechać na czym, podobny na kogo, mieć prawo na co;
6. używanie wyrazów przestarzałych, wypartych w polszczyźnie ogólnej przez inne, natomiast na Kresach zachowanych jako nazwy jedyne, np. arenda, buchalter, fest ‘odpust’, również postaci archaiczne wielu wyrazów, np. truna, zwonek, zbanek, kołychać, ruchać, także innowacje północnokresowe (niektóre powstałe na skutek oddziaływania obcego), np. fryzjernia, majsternia, nosówka ‘chusteczka do nosa’, sportować ‘uprawiać sport’, szpakówka ‘karmnik’;
7. związki frazeologiczne kalkowane z języka rosyjskiego i/lub litewskiego, np. biała wrona – ogp. czarna owca, chlusta jak z wiadra – ogp. leje jak z cebra, kąsać sobie łokcie – ogp. pluć sobie w brodę.

W słowniku nie znalazły się natomiast zagadnienia związane z odmianą nazw miejscowych z terytorium Litwy. Im bowiem poświęcony jest również internetowy Normatywny słownik polskich nazw miejscowych z obszaru Litwy, pochodnych od nich przymiotników i nazw mieszkańców (link = n.miejscowe.uw.edu.pl).

W związku z tym, że słownik ma charakter użytkowy i praktyczny, a zatem jego celem jest danie konkretnej odpowiedzi na pytanie, jego autorzy w sposób ograniczony tłumaczą mechanizmy i przyczyny niektórych błędów, skupiając się na pokazaniu poprawnych i niepoprawnych słów i konstrukcji, a nie na teoretycznym podejściu do problemu.

Internetowy charakter słownika pozwala rozszerzać repertuar zagadnień w nim poruszanych oraz uzupełniać o nowe hasła i wskazówki poprawnościowe.

Jak wynika z powyższego przeglądu, ze SPPUSL korzystać mogą nie tylko uczniowie, lecz także wszyscy użytkownicy języka polskiego na Litwie, posługujący się nim zarówno w kontaktach oficjalnych, jak i nieoficjalnych i mający wątpliwości natury poprawnościowej. Z przyczyn oczywistych, w SPPUSL nie mogły znaleźć miejsca wszystkie zagadnienia poprawnościowe, dlatego naturalnym rozszerzeniem niniejszego słownika jest Wileńszczyzna – internetowa poradnia językowa przeznaczona dla Polaków mieszkających na Litwie.